| Fauna jako składnik planowania przestrzennego w mieście |
Maciej LUNIAKMuzeum i Inst. Zoologii PAN
Fauna ? pojęcie i miejsce w systemie miasta Termin ?fauna? oznacza tu wolno żyjące (?dzikie?) zwierzęta wielokomórkowe (więc pomija różnorodny świat mikroorganizmów) trwale bytujące w mieście, względnie niezależnie od stałej i zamierzonej pomocy człowieka. Ta definicja wyklucza zwierzęta domowe, także bezdomne psy i półdzikie koty (?piwniczne?, ?działkowe?), zwierzęta znajdujące się w różnych hodowlach oraz takie które uciekły z zamkniętych hodowli lub zabłąkały się z terenów pozamiejskich. Natomiast należą do fauny miasta zwierzęta żyjące ?obok człowieka? ? np. gołębie miejskie, myszy domowe, szczury, karaluchy czy muchy w domach i śmietnikach. Ich populacje, mimo tępienia, utrzymują się trwale, co świadczy, że są one częścią ?samodzielnej przyrody? (ekosystemu) miasta. Tylko bardzo niewielka część świata zwierząt zamieszkujących miasto jest dostrzegalna, ze względu na ich małe rozmiary i skryty tryb życia. Miejsce fauny w systemie miasta. Pod względem ekologicznym fauna jest jednym czterech głównych składników biologicznych przyrody miasta ? obok mikroorganizmów, grzybów (do nich należą m.in. różne ?pleśnie?) i roślin. Pod względem administacyjnym i gospodarczym jest ona przedmiotem zainteresowania szeregu instytucji administracji (np. Biuro Ochrony Środowiska, Lasy Miejskie W-wy, Wojewodzki Konserwator Przyrody, Straż Miejska), organizacji społecznych (np. Polski Zw. Wędkarski, kilka stowarzyszeń zajmujących się ochroną przyrody), firm zwalczających tzw. szkodniki (dezynsekcja i deratyzacja), administratorów różnych obiektów w których odstraszane są ptaki lub tępione ?ínsekty?, szczury itp. Obecności/funkcjonowaniu fauny w systemie miasta poświęca się znacznie mniej uwagi niż roślinności, szczególnie pod kątem jej wzbogacenia i ochrony. Znacznie częściej są to działania eliminujące lub doraźne ?akcje ratunkowe?.
Jej obecność Ile gatunków? Warszawa, pod względem zbadania występującej tu fauny, ma czołową pozycję wśród innych miast na świecie. Przyczyniły się do tego badania Muzeum i Instytutu Zoologii PAN (dalej MiIZ) , prowadzone szczególnie w latach okresie 1974-1990. Ogólna liczbę gatunków zwierząt trwale występujących w różnych środowiskach na obszarze administracyjnym W-wy, można ocenić na 5-6 tysięcy, co stanowi kilkanaście procent bogactwa gatunkowego fauny Polski. Pełną inwentaryzację fauny uniemożliwia w szczególności różnorodność systematyczna i ekologiczna bezkręgowców. Ocena liczby gatunków tworzących świat zwierzęcy Warszawy opiera się na następującym wyliczeniu:
Liczby te zmieniają się w miarę postępu badań. Fauna miasta (W-wy), pod względem różnorodności gatunkowej i ekologicznej, jest zubożona w stosunku do fauny środowisk niezurbanizowanych regionu. W warszawskich parkach stwierdzono 31% gatunków bezkręgowców znanych z terenów zielonych poza miastem, a na małych skrawkach śródmiejskiej zieleni ? tylko 14%.
Liczebność. Przykłady obrazujące jak liczna może obecność bezkręgowców: Podczas sezonu wegetacyjnego sezonu wegetacyjnego w 1 m2 gleby trawnika w miejskim parku bytuje do 40 tys. osobników zwierząt bezkręgowych, przy czym liczba ta nie uwzględnia tysięcy osobników nicieni żyjących wolno lub w korzeniach roślin. Wśród najliczniejszych grup zwierzęcych są tu roztocze (należą do pajęczaków) ? do 20 tys. osobników w 1 m2, wazonkowce (tak jak dżdżownice należą do pierścienic) ? 5-25 tys., skoczogonki (należą do owady) ? 2-7 tys., mrówki w ich podziemnych gniazdach ? około 500, dżdżownice ? 60-160. W 1 m3 ulistnionej części koron parkowych drzew bywa 2-3 tys. bezkręgowców, średnio ponad sto w próbie stu liści; najliczniejszymi z nich były mszyce, muchówki i piewiki. Populację lęgową ptaków w Warszawie oceniono w latach 1990. na 150-350 tys. par tj. około 300-700 par/km2 obszaru administracyjnego miasta, a śródmieściu ? ponad dwukrotnie więcej (są tu liczne wróble i gołębie). Porównanie do innych miast. Świat zwierzęcy W-wy, pod wzgledem bogactwa gatunkowego i charakteru ekologicznego, jest dość podobny do fauny innych metropolii europejskich, przy regionalnych różnicach składu gatunkowego. Jednak porównywalne inwentaryzacje awifauny dokonane kilka lat temu w Warszawie, Berlinie i Londynie wykazały, niepokojące różnice: bilans zmian zachodzących w bogactwie awifauny jest dla obu tamtych miast dodatni, natomiast dla Warszawy ? wyraźnie ujemny. Ptaki mogą tu być traktowane jako wskaźnik ogólnego stanu jakości przyrody miasta, m.in. też pozostałej części jego fauny.
Jej znaczenie Główne powody dla których należy uznać faunę jako znaczący składnik przyrody miasta, a zatem brać pod uwagę m.in. w planowaniu przestrzennym: Ochrona prawna. Szereg przepisów krajowych i międzynarodowych (konwencje ratyfikowane przez Polskę, dyrektywy Rady Europy i Parlamentu Europejskiego) nakazuje ochronę zwierząt (m.in. jako składnika różnorodności bilogicznej) i ich siedlisk. Wśród krajowych istotne są szczególnie:
Znaczenie ekologiczne. Zwierzęta (fauna) są elementarnym składnikiem ekosystemu miasta (tak jak roślinność, gleba, ?powietrze?) biorącym udział w jego podstawowych funkcjach ? obiegu materii (np. mineralizacja gleby, samooczyszczanie wód) i równoważeniu jego struktury biologicznej. Współtworzą też różnorodność biologiczną krajobrazu. Fauna miejska odgrywa coraz większą rolę w tworzeniu krajowego zasobu fauny ? np. w miastach żyje znaczna większość polskiej populacji szeregu ptaków ? m.in. sokola wędrownego, pustułki, kawki, jerzyka. Względy utylitarne. Zwierzęta w mieście niekiedy stanowią bezpośrednie zagrożenie dla ludzi ? np. wypadki drogowe powodowane przez dziki i sarny, zagrożenia lotnictwa przez kolizje z ptakami, użądlenia przez osy i szerszenie. Częściej są to problemy sanitarne np. związane z kleszczami i insektami domowymi, zanieczyszczeniami powodowanymi przez ptaki (głównie gołębie oraz gromadne noclegowiska ptaków krukowatych). Przyczyną strat gospodarczych są szczury, myszy i tzw. szkodniki ogrodnicze (np. mszyce, nicienie). Większość konfliktów ?dobrobytu miasta? z fauną powodują gatunki obce, tzn. nie pochodzące z rodzimej przyrody (np. szczur wędrowny, gołąb miejski, karaluchy, mrówki faraona), lub nadmierne rozmnożenie pewnych zwierząt (np. mszyc i innych szkodników roślinnych, krukowatych), co jest przejawem niedostatku mechanizmów regulacyjnych w zubożonym ekosystemie miasta. Z drugiej strony jako pozytywy utylitarne (a jednocześnie ekologiczne) fauny można wymienić zapylanie roślin (owady), redukcję tzw. szkodliwych (mszyce) lub uciążliwych (komary, muchy) owadów (ptaki, pająki, ?drapieżne? owady). Względy społeczne. Wzrost urbanizacji, poziomu materialngo oraz kultury ekologicznej społeczeństwa zwiększa jego zapotrzebowanie na kontakt z przyrodą ? widać to w krajach rozwiniętych, również i u nas. Obecność zwierząt (tych ?zauważalnych?) stwarza tu wiele atrakcyjnych mozliwości takiej rekreacji ? od karmienia ptaków w parku do hobby wędkarskiego, ornitologicznego, fotografii przyrodniczej. Ptaki, jako najwidoczniejsza część fauny, ożywiają też krajobraz miasta. Z uwagi na wymienione względy należy dążyć do tego, żeby fauna w mieście była różnorodna w swoim składzie gatunkowym i ekologicznym, bogata ilościowo lecz o zrównoważonych proporcjach. Powinien być w niej minimalizowany udział składników obcych oraz składników/sytuacji niepożądanych ze względów utylitarnych.
Jak jej sprzyjać w planowaniu przestrzennym Urbanizacja zmienia skład fauny naturalnych środowisk ? zubaża różnorodność jej składu, a doprowadza do nadmiernej liczebności pewne jej składniki. Jednak jest w pełni możliwe bytowanie bogatego i ?dobrego? pod względem ekologicznym, świata zwierząt w krajobrazie o wysokim stopniu urbanizacji (przykład: Berlin). Nie wymaga to zwiększonych środków ani przestrzeni, w porównaniu z tym, co dotychczas zwykle przeznacza się w mieście ?dla przyrody?. Aktualna wiedza dostarcza tu potrzebnych wskazań (mało przestrzeganych w W-wie), jak chronić/wzbogacać przyrodę (a przez to faunę) różnych typów środowisk miejskich, w szczególności terenów zielonych. Natomiast dla planowania przestrzennego wymienia się tu następujące ogólne zasady kształtowania środowiska przyrodniczego (a więc warunków bytowania fauny) w mieście:
Uwzględnianie czynnika fauny w planowaniu przestrzennym wymaga specjalistycznej wiedzy zoologicznej?ekologicznej, ze względu na większą różnorodność i złożoność biologii zwierząt, w porównaniu z roślinami. Mimo to fauna powinna być brana pod uwagę w planowaniu przestrzennym ? uzasadniają to argumenty przedstawione wyżej.
Podsumowanie/wniosek
|
| Poprawiony: 19 października 2010 |
