Awarie przemysłowe w przepisach krajowych

Dopiero w 2001 roku weszły w życie ustawy szczegółowo regulujące zagadnienia dotyczące zakładów przemysłowych mogących stwarzać zaroszenie katastrofą, są to: ustawa Prawo ochrony środowiska, która została uchwalona przez Sejm 27 kwietnia 2001 r. oraz ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw. Wcześniej zagadnienia te regulowane były m.in. przez:

• Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, art. 66.1. ?Każdy ma prawo do bezpiecznych warunków pracy..? oraz art. 74.1 ?Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom?;
• ustawę z dnia 6 kwietnia 1990 roku o urzędzie ministra spraw wewnętrznych (z późniejszymi zmianami), art. 2, który mówi, że do zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji należy koordynacja działań porządkowo-ochronnych oraz ratowniczych w razie klęsk żywiołowych i innych podobnych zdarzeń zagrażających bezpieczeństwu powszechnemu;
• ustawę z dnia 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształtowaniu środowiska, której Rozdział 3 dotyczy nadzwyczajnych zagrożeń środowiska definiując je jako zagrożenia spowodowane gwałtownym zdarzeniem, nie będącym klęską żywiołową mogące wywołać znaczne zniszczenie stanu środowiska lub pogorszenie jego stanu, stwarzające powszechne niebezpieczeństwo dla ludzi i środowiska; w art. 104 ustawa zobowiązuje wojewodę do podjęcia działań zapobiegawczych i zapewnienia środków w celu likwidacji skutków zagrożeń, a w art. 105 nakłada powszechny obowiązek informowania o wystąpieniu nadzwyczajnego zagrożenia środowiska terenowego organu administracji rządowej i samorządowej lub policji¹⁰.

Dzięki wprowadzonym w 2001 roku zmianom udało się dostosować prawo polskie do prawa Unii Europejskiej w tym obszarze zagadnień. Postanowienia znowelizowanej Dyrektywy 96/82/WE, w ramach wdrażania w Polsce przepisów Unii Europejskiej, znalazły swoje odzwierciedlenie w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz.627), w której przepisy dotyczące zapobiegania i ograniczania poważnych awarii przemysłowych zostały zawarte w Tytule IV. ?Poważne awarie przemysłowe?, m.in. w art. 243 - 271. Ustawa wprowadziła m.in. instrumenty prawne służące przeciwdziałaniu poważnym awariom przemysłowym oraz określa podstawowe obowiązki osób prowadzących zakłady stwarzające ryzyko wystąpienia poważnej awarii, jak również obowiązki organów właściwych w sprawach poważnych awarii. W regulacji tej kluczowym organem administracji staje się komendant wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej.

Zgodnie w wymogami Dyrektywy ?Seveso II?, Prawo ochrony środowiska ustanowiło dwa rodzaje zakładów przemysłowych stwarzających ryzyko wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, której skutki mogłyby spowodować katastrofę ekologiczną:

• zakład o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii zwany zakładem o zwiększonym ryzyku (ZZR),
• zakład o dużym ryzyku wystąpienia awarii zwany zakładem o dużym ryzyku (ZDR).

O zakwalifikowaniu zakładu do kategorii o ?zwiększonym ryzyku" lub o ?dużym ryzyku" decyduje rodzaj i ilość substancji niebezpiecznych znajdujących się na terenie zakładu. Substancja niebezpieczna to jedna lub więcej substancji, albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska. Według art. 3 pkt 37 ustawy substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii. Podstawę do zakwalifikowania zakładu do tych dwu kategorii zakładów stanowi właściwe rozporządzenie ministra gospodarki¹¹.

Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska z dnia 20 lipca 1991 r. nałożyła na Głównego Inspektora Ochrony Środowiska obowiązek prowadzenia rejestru potencjalnych sprawców poważnych awarii oraz zdarzeń o znamionach poważnej awarii i poważnych awarii¹². Według stanu na dzień 31 grudnia 2007 r. rejestr zakładów i potencjalnych sprawców poważnych awarii w Polsce obejmował 1157 zakłady, w tym 158 stanowiły zakłady o dużym, a 208 - o zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej oraz 791 pozostałych zakładów, które mogą spowodować poważną awarię. Najwięcej zakładów typu ZDR było w woj. śląskim (15 zakładów) oraz dolnośląskim i kujawsko-pomorskim (14 zakładów), a typu ZZR ? w mazowieckim (34 zakłady)¹³. Natomiast Prawo ochrony środowiska zobowiązuje prowadzących takie zakłady do sporządzania programu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym oraz wewnętrznego i zewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego, a także do opracowania i wdrożenia systemu bezpieczeństwa oraz raportu o bezpieczeństwie. Ustalenia te miały zapobiegać m.in. takim awariom jak ta, która wystąpiła w 1971 r. w Czechowicach-Dziedzicach. Zbiorniki na ropę naftową, które uległy pożarowi nie posiadały odpowiedniej instalacji przeciwpożarowej, m.in. rury do tłoczenia wody i piany były przerdzewiałe i niedrożne. Brak było także planów awaryjnych, w tym także planów ratowniczych na wypadek pożaru zbiorników.

Według danych Inspekcji Ochrony Środowiska w roku 2007 r. wystąpiły 133 zdarzenia mające znamiona poważnej awarii: najwięcej w województwie mazowieckim (powyżej 20). Po przeprowadzonej analizie stwierdzono, że najczęściej takie zdarzenia miały miejsce na terenie zakładów (68 zdarzeń) oraz w transporcie (36 zdarzenia). Pozostałe to zdarzenia, które nastąpiły na terenie obiektów, których nie można zaliczyć do zakładów, transportu lub zanieczyszczenia wód powierzchniowych¹⁴. Przykłady zarejestrowanych zdarzeń:

• emisja amoniaku w zakładzie HORTEX HOLDING S.A. Warszawa ? O/Z-d Przetwórstwa Owocowo warzywnego w Rykach (woj. lubelskie) 11 lipca 2007 r., jedna osoba poniosła śmierć;
• emisja amoniaku w pomieszczeniu nieużytkowanej maszynowni amoniakalnej zakładu Sokołów S.A. Oddział Zakłady Mięsne w miejscowości Koło (woj. wielkopolskie) , 18 lipca 2007 r.;
• zanieczyszczenie olejem opałowym wód rzeki Wisły na wysokości miejscowości Kawka (woj. kujawsko-pomorskie) na odcinku o długości około 150 km. (10 grudnia 2007r.); przyczyną zanieczyszczenia było rozszczelnienie rurociągu produktów finalnych, należącego do Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych ?Przyjaźń? S.A. w Płocku.

¹⁰ Instytut Ochrony Środowiska, Biblioteka Nadzwyczajnych Zagrożeń, Zeszyt 2, APELL, Świadomość zagrożeń i możliwości przygotowania się na wypadek wystąpienia awarii na szczeblu lokalnym, Procedura reagowania na awarie technologiczne, Regionalny Ośrodek Koordynacyjny EKG ONZ ds. szkolenia i ćwiczeń w zakresie awarii przemysłowych, Warszawa 1999
¹¹ Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz.U. nr 58, poz. 535)
¹² Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2007-2010 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2011-2014, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień 2006
¹³ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Informacja o realizacji zadań Inspekcji Ochrony Środowiska w 2007 roku, Warszawa 2008
¹⁴ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Informacja o realizacji zadań Inspekcji Ochrony Środowiska w 2007 roku, Warszawa 2008