Opracowanie : Natalia Pawlak, Jolanta Pawlak

Miasta w natarciu

Jakość środowiska, a co za tym idzie także warunki życia w dużych miastach, są coraz gorsze. Hałas, którego głównym źródłem są pojazdy na ruchliwych ulicach, dokucza mieszkańcom w dzień i w nocy. Zanieczyszczenia powietrza ? emitowane przede wszystkim przez silniki samochodów i autobusów oraz przez urządzenia grzewcze opalane węglem, niekorzystnie wpływają nie tylko na zdrowie ludzi, ale również na kondycję zieleni w parkach i przy ulicach. Tłok w komunikacji publicznej, ciągły pośpiech, wysokie koszty utrzymania? A mimo to ludzie na wszystkich kontynentach wciąż szukają szczęścia w wielkich miastach.

Na początku XIX wieku w miastach całego świata mieszkało nie więcej niż 30 milionów ludzi, co stanowiło 2,5% ludności świata. Przez następne 100 lat liczba ta wzrosła do 2 miliardów. Według raportu Banku Światowego (Cities in Transition, 2000) - poświęconego przeobrażaniu się miast, około roku 1960 ludność miejska stanowiła blisko 25% mieszkańców Ziemi, w roku 1990 osiągnęła 40%. W 2006 roku w miastach żyło 51% populacji świata. Prognozy mówią, że w roku 2030 udział ten przekroczy 60%. Z kolei raport ONZ z 2004 roku o stanie miast ocenia, że w roku 2000 ludność miejska osiągnęła już liczbę 2,86 miliarda. Niektóre źródła podają, że w 2015 roku populacja mieszkańców miast wzrośnie o kolejny miliard.

Liczba mieszkańców miast gwałtownie wzrasta przede wszystkim w krajach rozwijających się. Jeszcze w 1950 roku na świecie było tylko 8 aglomeracji miejskich, których liczba mieszkańców przekroczyła 5 milionów, a tylko dwie z nich znajdowały się w obrębie krajów rozwijających się. Według prognozy na rok 2015, takich ośrodków miejskich będzie już 37, z czego tylko 9 znajdować się będzie w krajach rozwiniętych.

Do połowy XX wieku największym wzrostem liczby ludności odznaczały się duże miasta - w tym ośrodki przemysłowe, zaś po 1950 roku ? miasta o złożonej strukturze gospodarki (tzw. wielofunkcyjne) oraz stolice, a zwłaszcza ośrodki o znaczeniu międzynarodowym. W konsekwencji nierównomiernego przestrzennie rozwoju wielkich miast lista największych z nich zmieniła się, zmieniło się też pojęcie ?wielkiego miasta?. Za duże miasto uznaje się w Polsce takie, które liczy powyżej 100 tysięcy mieszkańców. W 2003 roku takich miast było w Polsce 40.

Pojęcie ?megamiasto?, czyli ?megapolis? został wprowadzony przez ONZ w latach 70. XX w. i oznaczał wówczas wszystkie miejskie aglomeracje liczące 8 milionów mieszkańców i więcej. Jednak w latach 90. podniesiono ten próg do 10 milionów. Z prognoz ONZ wynika, że w 2015 roku będą 22 ?megamiasta?, w których liczba mieszkańców przekroczy ten próg.

Megamiasta powyżej 10 mln. mieszkańców (2003 - prognoza 2015)

W latach 1975 ? 2003 liczba miast powyżej 10 milionów mieszkańców wzrosła z 5 do 20. W 2003 roku 15 naj-większych miast znajdowało się w krajach rozwijających się i słabo rozwiniętych (w Indiach, Meksyku, Brazylii, Argentynie, na Filipinach, w Tajlandii, Indonezji, Bangladeszu, Pakistanie i Nigerii). Najwięcej, bo 11 wielkich miast ma Azja, w Ameryce Łacińskiej jest ich 4, po 2 w Ameryce Północnej i Afryce i 1 w Europie. W 2003 roku odsetek ludności zamieszkującej tylko wielkie miast wynosił 4%. W 2015 roku udział ten wzrośnie do 5%.

Człowiek budował miasta od zarania ludzkości lecz do tej pory nie powstała definicja miasta, która obejmowałaby ogół zjawisk i procesów składających się na to złożone pojęcie. Miasto to przecież rodzaj kotła, w którym dokonują się różne złożone procesy społeczne, demograficzne, kulturowe, gospodarcze i ekologiczne. Niektórzy uważają, że miasto jest tworem cywilizacji ludzkiej. Inni określają je jako lokomotywę postępu. Niewątpliwie misją miasta jest tworzenie idei. Inaczej widzą je geografowie czy socjologowie. Jeszcze inaczej antropolodzy, urbaniści, ekonomiści i ekolodzy.

Jednym z kryteriów uznania za miasto, jest liczba mieszkańców miejscowości. Innym stosowanym kryterium jest status administracyjny lub prawny miejscowości. Jeszcze innym kryterium jest rzeczywisty zasięg oddziaływania miasta ? przestrzeń oddziaływania jednostki osadniczej, określana jako: metropolitalny obszar statystyczny (USA), dzienny system miejski (Wlk. Bryt.), standardowy metropolitalny obszar pracy (Wlk. Bryt.), obszar lokalnego rynku pracy (Wlk. Bryt.) itp.

Analiza kryteriów definiowania miasta przeprowadzona w 2006 roku na zlecenie World Urban Forum w ok. 230 państwach wykazała, że w różnych regionach świata i w różnych państwach wybór kryteriów, według których miejscowości uznawane są za miasta, jest sprawą indywidualną. W 105 krajach tym kryterium jest status administracyjny miejscowości (np. siedziba władz lokalnych), a w 100 państwach definicja miasta oparta jest głównie na kryterium liczby ludności i gęstości zaludnienia, choć minimalna liczba ludności nie jest różna w różnych państwach. W 25 krajach decydujące znaczenie ma struktura gospodarcza, a przede wszystkim udział ludności zatrudnionej w działalności pozarolniczej. W 18 krajach najważniejszym wyznacznikiem decydującym o miejskości jest dostęp do infrastruktury miejskiej (m.in. ulic, wodociągów i kanalizacji, sieci elektroenergetycznej, sieci telekomunikacyjnej itp.). Warto dodać, że w 25 krajach nie stosuje się żadnej definicji miasta, a w 6 państwach cała ludność traktowana jest jako miejska.

W niektórych państwach (Irlandia, Norwegia, Nowa Zelandia) miastem może być osada licząca kilkuset mieszkańców. W Szwajcarii miasto musi liczyć minimum 10 tys. mieszkańców, a w Japonii 30 tys. Natomiast w wielu państwach Ameryki Południowej i na Karaibach za miasto uznaje się jednostkę osadniczą, składająca się z ponad 100 domów mieszkalnych. W Stanach Zjednoczonych miastami są wszystkie miejscowości będące siedzibą władz samorządowych liczące co najmniej 2500 mieszkańców i o dużej gęstości zaludnienia. Wielkość miasta jest sprawą umowną. W jednych krajach miasto liczące 100 tys. mieszkańców jest dużym miastem, a w innych małym. Zależy to od hierarchii sieci osadniczej, od liczby mieszkańców i gęstości zaludnienia danego kraju.

Uznaje się, że miastem jest osiedle ludzkie spełniające podstawowe kryteria: demograficzne (minimalna liczba mieszkańców), funkcjonalne (przewaga ludności zatrudnionej w działalności pozarolniczej), urbanistyczne (zwarta i intensywna zabudowa, duża gęstość zaludnienia), socjologiczne (dominacja cech miejskiego stylu życia).

Trudność zdefiniowania czym jest miasto wynika także z tego, że miasto to wyraz wielu sprzeczności i symbol różnych kompromisów.

Miasto jest historycznie ukształtowanym typem osiedla, wyznaczonym istnieniem konkretnej społeczności skoncentrowanej na określonym obszarze o odrębnej organizacji uznanej i ustanowionej prawnie oraz wytwarzającej w ramach swojej działalności zespół trwałych urządzeń materialnych o specyficznej fizjonomii, którą można uznać za odrębny typ krajobrazu.