Zrównoważony rozwój ? definicje i zakres pojęcia

Od czasu konferencji Narodów Zjednoczonych ?Środowisko i Rozwój?, która odbyła się w 1992 roku w Rio de Janeiro, pojęcie ekorozwoju lub zrównoważonego rozwoju na trwałe wprowadzone zostało do języka politycznego i języka mediów. I choć niewielu mówców i dziennikarzy zdaje sobie sprawę co to pojęcie znaczy, to zrównoważony rozwój stał się dla nich hasłem ? wytrychem, podobnym do ?walki o pokój?. Dla wielu gremiów o ?zielonym? rodowodzie rozwój zrównoważony jest przede wszystkim przejawem politycznej poprawności. Stąd mowa o nim podczas ważnych debat i konferencji. Znaleźć go można także w ważnych aktach prawnych, w wielu oficjalnych dokumentach różnej rangi ? od polityk i strategii krajowych poczynając, a na uchwałach i stanowiskach samorządu kończąc. Wszechobecny zrównoważony rozwój jest tylko deklaracją bez pokrycia, jeśli nie zostanie wyposażony w odpowiednie atrybuty, pozwalające na monitorowanie i ocenę tego procesu.

Co kryje się pod określeniami ekorozwój, zrównoważony rozwój lub trwały rozwój? Sposób pojmowania tych idei podlegał i nadal podlega ewolucji, a próby ich zdefiniowania nie zawsze były udane, ze względu na ich ogólność lub zbyt rozbudowany opis.

Termin trwały rozwój pochodzi z raportu Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUNC) w sprawie Światowej Strategii Ochrony Przyrody z 1980 roku. Pojęcie to zostało opisane w Strategii zachowania przyrody świata ? ochrona żywych zasobów przyrody dla trwałego rozwoju:

Dokument ten został zaktualizowany i rozpowszechniony w 1991r. razem z publikacją W trosce o Ziemię: strategia dla trwałego rozwoju, gdzie postawiona została teza, że ochrona przyrody nie może być oderwana od innych aspektów działalności człowieka lecz powinna być z nimi trwale powiązana ? tak funkcjonalnie jaki i strukturalnie.

Od wydania w 1987 roku przez Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju raportu pod tytułem ?Nasza wspólna przyszłość? (Our Common Future) - nazywanego potocznie raportem Brundtland, zrównoważony rozwój trafił do kanonu języka politycznego. Komisja zdefiniowała rozwój zrównoważony w następujący sposób:

Przyjęcie w czerwcu 1992 roku podczas ?Szczytu Ziemi? w Rio de Janeiro dokumentu znanego jako Agenda 21 (globalny program działań na XXI wiek), uczyniło ze zrównoważonego rozwoju (ZR) powszechnie akceptowany cel. Zapoczątkowało również współpracę międzynarodową na rzecz nowego modelu rozwoju według wypracowanych, jednolitych kryteriów, zdefiniowanych w formie 27 zasad zawartych w Deklaracji z Rio. Do dzisiejszego dnia Agenda 21 odgrywa podstawową rolę we wprowadzaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Zawiera ona zestaw uniwersalnych zaleceń adresowanych do organizacji międzynarodowych, władz szczebla krajowego i lokalnego, do organizacji pozarządowych i każdego członka społeczności. Agenda 21 jest rodzajem przewodnika, który krok po kroku wprowadza w najważniejsze problemy rozwoju i wskazuje środki pozwalające je rozwiązać na różnych poziomach zarządzania - od międzynarodowego do lokalnego. Jest więc uniwersalnym narzędziem zarządzania ZR.

Ostatni ?Szczyt Ziemi? w Johannesburgu we wrześniu 2002 roku rozważał postępy w rozwiązywaniu problemów ekologicznych, społecznych, zdrowotnych i ekonomicznych na świecie. Podobnie jak w Rio de Janeiro w 1992 roku, przyjęto dwa dokumenty: Deklarację z Johannesburga w Sprawie Zrównoważonego Rozwoju i Plan Działań (na następne 10 - 15 lat). Polska jako sygnatariusz Deklaracji z Rio (znanej też jako ?Karta Ziemi?) i Deklaracji z Johannesburga, wyrażający w ten sposób wolę wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju i zaleceń Agendy 21, zobowiązała się do ich realizacji.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że podpisany przez Polskę w 1991 roku Układ Stowarzyszeniowy ze Wspólnotami Europejskimi w art. 71 pkt 2 stanowi: Polityka realizacji rozwoju gospodarczego i społecznego Polski powinna kierować się zasadą trwałego (zrównoważonego) rozwoju. Konieczne jest zagwarantowanie, aby wymogi ochrony środowiska były od samego początku włączone do tej polityki. Dokument nawiązywał w ten sposób do rozwiązań proponowanych w Agendzie 21.

W praktyce podstawę prawną cytowanego zapisu Układu Stowarzyszeniowego dał art. 1 ustawy z 7 lipca 1994r. o zagospodarowaniu przestrzennym, w którym ekorozwój - a później zrównoważony rozwój - został przyjęty za podstawę wszelkich działań w sprawach przeznaczenia terenów i ich zasad zagospodarowania. W ten sposób ustawodawca przyznał ekorozwojowi rolę nadrzędną, a procesowi planistycznemu rolę narzędzia wykorzystywanego do powstrzymywania i przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom prowadzącym do degradacji środowiska przyrodniczego i obniżenia jakości i warunków życia mieszkańców.

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku wprowadziła w art. 5 ochronę środowiska opartą na zasadzie zrównoważonego rozwoju do zbioru podstawowych zadań państwa:

Realizacja tego zadania ciąży przede wszystkim na organach władzy publicznej, niezależnie od struktury politycznej. To zadanie stało się również obowiązkiem wszystkich podmiotów działających w państwie. W ten sposób ochrona środowiska kierująca się zasadą zrównoważonego rozwoju stała się jedną z najistotniejszych funkcji integrujących państwa. Ochrona środowiska, umieszczona wśród wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych Polaków, stała się obowiązkiem nie tylko władz publicznych, ale także wszystkich obywateli, a realizacja tego obowiązku poddana została kontroli społecznej.

Jednocześnie Konstytucja RP nawiązuje w innych artykułach do dokumentów rangi międzynarodowej:

Konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju, traktowana jest jako zasada zbiorcza (zbiór zasad szczegółowych) i znajduje swoje zastosowanie przy wykonywaniu innych przepisów. Interpretowanie regulacji w zakresie ochrony środowiska musi dokonywać się na tle postanowień odnoszących się do własności, wolności gospodarczej, polityki społecznej itp. i odwrotnie. Konstytucja RP tworzy w ten sposób ramy harmonijnego godzenia różnych wartości i interesów, co powinno być podstawą procesów i procedur podejmowania decyzji na wszystkich szczeblach władzy.

Definicję zrównoważonego rozwoju - fundamentalnej konstytucyjnej zasady ustrojowej w Polsce ? wprowadziła znowelizowana w 1997 roku ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska. Najnowsze jej brzmienie znajduje się w art. 3 Prawa ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001r.:

Rozwój zrównoważony oznacza więc:

• zachowanie szansy dla przyszłych pokoleń na realizację ich aspiracji i potrzeb,
• poszanowanie zasobów ze względu na ich ograniczoność,
• harmonizowanie ekologicznych, społecznych i ekonomicznych celów rozwoju,
• długookresowe podejście do analizowania, planowania i wprowadzanie w życie celów rozwoju.

W literaturze światowej oraz w licznych dokumentach zajmujących się tą problematyką znaleźć można wiele różnych definicji trwałego bądź zrównoważonego rozwoju, których sens zależy od sposobu interpretacji zjawisk z punktu widzenia różnych procesów (biologicznych, ekonomicznych, społecznych czy etycznych).

Zrównoważony rozwój ? rozumiany jako strategia rozwoju, rozpisany został na długookresowe cele, które państwa Unii Europejskiej przyjęły w maju 2001r. w Strategii na rzecz trwałego, zrównoważonego rozwoju ? znanej również pod nazwą Strategii z Göteborga. Cele strategiczne z Göteborga to: ograniczenie zmian klimatycznych i wzrost znaczenia ?zielonej? energii, wzrost bezpieczeństwa zdrowotnego, usprawnienie systemu transportowego przy odpowiedzialnym gospodarowaniu przestrzenią oraz zasobami naturalnymi.>

Innym ważnym dokumentem przygotowanym przez Komisję Europejską w lutym 2004r. jest Strategia tematyczna dla środowiska miejskiego. W dokumencie wskazano cztery priorytetowe kierunki działań, wybrane w porozumieniu z zainteresowanymi stronami. Są to:

• zrównoważone zarządzanie przestrzenią i terenami miejskimi,
• zrównoważony transport miejski,
• zrównoważone budownictwo miejskie,
• zrównoważone projektowanie terenów miejskich.

Więcej:

http://www.europarl.europa.eu/news/expert/infopress_page/064-10959-268-09-39-911-20060922IPR10876-25-09-2006-2006-false/default_pl.htm

http://ec.europa.eu/environment/urban/pdf/com_2005_0718_pl.pdf

Tematy te dotykają różnych kierunków polityki i są silnie powiązane z wieloma problemami ekologicznymi, takimi jak: jakość powietrza, użytkowanie terenów i gospodarka odpadami. W każdym z tych czterech obszarów Komisja badała dotychczasowe osiągnięcia i wysunęła propozycje dalszych działań. Strategia tematyczna jest jednym z zasadniczych elementów w przyjętym przez Komisję Szóstym Programie Ramowym na rzecz ochrony środowiska ? na lata 2001-2010[1]. Jej założeniem jest promowanie szerokiego i kompleksowego podejścia do kształtowania polityki wobec problemów o wysokiej złożoności, obejmujących cały szereg różnych sektorów. Plan działania zawierał propozycje odnoszące się do siedmiu takich strategii tematycznych. Polityka miejska także wchodzi w obszar kompetencji wielu Dyrekcji Generalnych Komisji, w których prowadzone są prace, na przykład w zakresie badań naukowych.

Zobacz także:

http://ec.europa.eu/environment/waste/strategy.htm

http://ec.europa.eu/environment/natres/index.htm

Ład zintegrowany

W definiowaniu zrównoważonego rozwoju stosowanych jest kilka podejść. Opisują one procesy rozwoju jako: zbiór cech, zbiór celów i zasad lub jako ład zintegrowany.

Zrównoważony rozwój opisywany jest przez trzy cechy: trwałość, równowaga (zrównoważenie), samopodtrzymywanie się. Są one skorelowane i dotyczą trzech aspektów:

• strukturalnego (cecha równowagi lub zrównoważoności), czyli konieczności utrzymania właściwych proporcji, struktury rozwoju, zrównoważenia między potrzebami rozwojowymi a ochroną środowiska ? jego zasobów i procesów zachodzących w jego elementach;
• czasowego (cecha trwałości);
• stymulującego (cecha samopodtrzymywania rozwoju), polegającego na stwarzaniu rezerw i bodźców dla dalszego rozwoju>[2].

Większość definicji traktuje zrównoważony rozwój jako sposób realizacji pewnego celu lub wielu celów. Jednak generalnym kierunkiem tego procesu jest:

Utrzymanie ekologicznych funkcji środowiska, czyli utrzymanie kapitału naturalnego lub stałości zasobów, odgrywa istotną rolę w realizacji społecznych celów nadrzędnych zrównoważonego rozwoju. W praktyce programowania takie ujęcie jest stosowane w podziale celów strategicznych na nadrzędne, główne (bezpośrednie) i szczegółowe[3].

Cel nadrzędny to podstawowa idea przyszłego rozwoju, wyrażająca w sposób hasłowy istotę wcześniej sformułowanej wizji przyszłości obszaru objętego programowaniem (kraju, województwa, powiatu, gminy, miasta). Wyraża on cel, jaki mamy szansę osiągnąć, jeśli podejmiemy odpowiednie działania strategiczne. Dla konkretnej strategii określa się jeden lub dwa cele nadrzędne (np. ?Wysoka jakość życia mieszkańców powiatu, gminy, miasta?). Z praktyki programowania wynika, że czasem trudno odróżnić cel nadrzędny od celu głównego. Cele te różnią się jednak istotnie stopniem ich osiągalności i zakresem odpowiedzialności za ich osiągniecie.

Cel główny to taki cel strategiczny, który mamy osiągnąć w całości i za osiągnięcie którego ponosimy w pełni odpowiedzialność. Określenie celu głównego polega więc na odpowiedzi na pytanie: Jaki rozwój zapewni realizację celu nadrzędnego? Przy budowaniu strategii rozwoju zrównoważonego będzie to rozwój, w którym granicą podejmowanych działań jest trwałość zasobów środowiska. Przy tworzeniu programów rozwoju zrównoważonego cel główny jest więc z góry określony przez samą nazwę programu. W tym kontekście zrównoważony rozwój jest więc środkiem (narzędziem, celem operacyjnym) do osiągnięcia ?Wysokiej jakości życia mieszkańców? w oparciu o poszanowanie zasobów środowiska[4]

Możliwość budowania wskaźników, pozwalających zmierzyć realizację poszczególnych celów zrównoważonego rozwoju wynika zatem wprost z wymierności celów i stopnia ich agregacji.

Zasady zrównoważonego rozwoju to zbiór podstawowych kierunków działań, formułowanych dla gospodarki kraju lub grupy krajów, z odniesieniem do warunków regionalnych i lokalnych.

Proces zrównoważonego rozwoju opiera się na wielu zasadach ? zbiorach zasad. Służą one nie tylko do przeprowadzania oceny czy deklarowane cele strategiczne oraz wynikające z nich działania są realizowane zgodnie z istotą zrównoważonego rozwoju, ale są także podstawą monitorowania poszczególnych etapów planowania i realizacji tej koncepcji.

Zasady są więc jedną z form definiowania zrównoważonego rozwoju i podstawą tworzenia wskaźnikowego systemu monitorowania rozwoju. Szczególne znaczenie mają tu zbiory zasad przyjęte w:

• Światowej Karcie Przyrody ? 5 zasad,
• Deklaracji z Rio ? 27 zasad,
• Unii Europejskiej ? 7 zasad głównych,
• Polityce Ekologicznej Państwa (2003-2006) ? 12 zasad,
• Europejska Sieć Miast Zrównoważonego Rozwoju ? 6 zasad,
• Karcie Biznesu ? 16 zasad,
• Global Compact ? 9 zasad,
• Warszawa ? 7 zasad.

W zbiorze proponowanych zasad wyróżnić należy dwie, o charakterze podstawowym, nazywane filarami zrównoważonego rozwoju:

• Zasadę równego dostępu do środowiska, w tym sprawiedliwości międzypokoleniowej,
• Zasadę wydolności (chłonności) środowiska, czyli nie przekraczania granic odporności środowiska.

Wśród zasad o charakterze wytycznych wyróżnić należy:

• Zasadę wysokiego poziomu ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego ? m.in. przestrzeganie obowiązków i standardów, odstąpienie od praktyki dopuszczania do nieprzestrzegania wymogów ochrony środowiska w zamian za wnoszoną rekompensatę finansową,
• Zasadę prewencji i przezorności ? unikania wytwarzania zanieczyszczeń i przewidywania skutków podejmowanych działań dla środowiska,
• Zasadę ekonomizacji (efektywności ekonomicznej) ? osiąganie celów ekologicznych najmniejszym kosztem społecznym przy wykorzystaniu instrumentów rynkowych,
• Zasada sprawcy ? zanieczyszczający płaci / użytkownik płaci,
• Zasadę partnerstwa i uspołecznienia ? wzmocnienie roli społeczności lokalnych w rozwiązywaniu problemów ochrony środowiska przez tworzenie instytucjonalnych i prawnych warunków udziału obywateli (grup i organizacji społecznych) w całym procesie ochrony środowiska (dostęp do informacji, udział w kontroli w zakresie ochrony środowiska),
• Zasadę równorzędności i integralności polityk ? ekologicznej, społecznej, gospodarczej i przestrzennej,
• Zasada stosowania wymogów ochrony środowiska w działalności planistycznej, czyli niepogarszania przyrodniczych i społecznych wyznaczników jakości życia oraz wzmocnienie roli planowania przestrzennego w gospodarowaniu zasobami i ochronie środowiska,
• Zasada współdziałania i pomocniczości ? współpracy instytucjonalnej i społecznej na wszystkich poziomach w rozwiązywaniu problemów ochrony środowiska oraz pomoc organizacji międzynarodowych i krajowych w rozwiązywaniu problemów regionalnych i lokalnych.

Zrównoważony rozwój nie wymaga rezygnacji z procesów produkcji i konsumpcji. Wymaga jedynie przestrzegania przy ich realizacji podstawowych zasad ZR.

Cechy, cele i zasady zrównoważonego rozwoju opisują ten proces dla potrzeb planowania strategicznego. Istotnym i niezwykle przydatnym jest tu pojęcie ładu. Dotychczasowe doświadczenia w zarządzaniu procesami rozwojowymi dowodzą, że zrównoważony rozwój polega na integrowaniu pięciu ładów: ładu środowiskowego i przestrzennego, ładu społecznego, ładu ekonomicznego i ładu instytucjonalno-politycznego, ponieważ stanowią one podstawowe sfery rozwoju. Współzależność między tymi sferami oznacza, że ład zintegrowany musi być kształtowany z uwzględnieniem obiektywnych praw rozwoju społecznego, ekonomicznego i zagospodarowania przestrzennego oraz naturalnych praw ładu ekologicznego. W tym ujęciu podstawowym zadaniem służącym równoważeniu rozwoju jest integracja wszystkich ładów.

Zobacz także:

http://www.mos.gov.pl/1materialy_informacyjne/raporty_opracowania/strategia/index1.html

Programowanie i monitorowanie zrównoważonego rozwoju

Agenda 21 jest kompleksowym zbiorem działań na rzecz rozwoju zrównoważonego, wypracowanym podczas czteroletnich przygotowań do Konferencji Narodów Zjednoczonych ?Środowisko i Rozwój? i wykreowanym przez społeczność międzynarodową w 1992 roku[5]. Ocena procesu programowania rozwoju regionalnego czy lokalnego pod kątem zgodności z zaleceniami ?Agendy 21? opiera się na dwóch podstawowych kwestiach:

• Czy proces programowania ma charakter uspołeczniony? Zgodnie ze stosowaną praktyką programy działania wynikające z ?Agendy 21? powinny zapewniać ?uspołeczniony, dynamiczny proces wprowadzania w życie idei zrównoważonego rozwoju?, w którym społeczności uczestniczą w podejmowaniu kluczowych decyzji.
• Czy w procesie programowania uwzględniany jest ład zintegrowany? ?Agenda 21? wskazuje bowiem, w jaki sposób ?rozwój może zostać praktycznie zrównoważony? w kategoriach ekonomicznych, społecznych, ekologicznych, przestrzennych i polityczno-instytucjonalnych.

Niezależnie od skali działania, programowanie rozwoju zawsze oznacza konieczność budowania międzysektorowego partnerstwa na rzecz integrowania ładów. Stworzenie takiego lobby powinno być istotnym elementem bardzo złożonego i trudnego procesu tworzenia ładu polityczno-instytucjonalnego. Z inicjatywy sejmików samorządowych w kilku polskich województwach powstały swoiste koalicje na rzecz zrównoważonego rozwoju, składające się z radnych, przedstawicieli organizacji pozarządowych, nauki, biznesu i regionalnych lub lokalnych liderów. Podczas międzynarodowej konferencji ?Agenda 21. Lokalne strategie zrównoważonego rozwoju?, która odbyła się w Warszawie w listopadzie 2000 roku, zawiązana została ?Polska sieć miast, gmin i powiatów zrównoważonego rozwoju?, wzorowana na podobnej sieci europejskiej. Polska sieć jest rodzajem stowarzyszenia skupiającego regionalne i lokalne koalicje, które zawiązały się podczas budowania swoich strategii rozwoju. Do polskiej sieci przystąpiły przede wszystkim te miasta, gminy i powiaty, które przygotowały swoje strategie zrównoważonego rozwoju korzystając z merytorycznego wparcia konsultantów projektu Umbrella, działającego w Programie Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). W latach 1997-2001 w oparciu o tę metodę powstało w Polsce blisko siedemdziesiąt lokalnych strategii zrównoważonego rozwoju zgodnych z zaleceniami Agendy 21. W większości przypadków strategie lokalne zostały rozwinięte w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, w programach i planach dziedzinowych (tematycznych) oraz w projektach budżetów zadaniowych.

Zrównoważony rozwój jako kanon planowania strategicznego stał się podstawą krajowych strategii w ponad 130 państwach. Gdy w 1999 roku rozpoczęły się w Polsce prace nad Narodowym Planem Rozwoju (2003-2006), którego podstawą są cząstkowe strategie sektorowe, Ministerstwo Środowiska przedstawiło wytyczne dla opracowań sektorowych w dokumencie ?Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku?. Za przygotowanie Narodowego Planu Rozwoju i koordynację strategii sektorowych i strategii rozwoju regionalnego, a także za nadzór nad realizacją sektorowych i wojewódzkich programów operacyjnych odpowiada Ministerstwo Gospodarki. Ma ono odgrywać także kluczową rolę we wdrażaniu i integracji polityk sektorowych w duchu zrównoważonego rozwoju i ładu zintegrowanego. Niepokoi natomiast brak w większości dokumentów pogłębionej analizy problemów środowiskowych w odniesieniu do innych ładów. Nie ma w nich także propozycji wskaźników, służących monitorowaniu realizowanych zadań. Podobnymi wadami obarczony jest dokument ?Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju?, który w czerwcu 2000 roku przyjęła Rada Ministrów. W ostatnich latach powstało też szereg strategii regionalnych, m.in. ?Europejska strategia zrównoważonego rozwoju? przyjęta przez Komisję Europejską na lata 2000 ? 2006.

Równolegle do regionalnego i lokalnego planowania strategicznego zaczęły powstawać instrumenty monitorowania procesów rozwoju i zarządzania nimi. Sprawność zarządzania oceniana jest na podstawie dwóch podstawowych kryteriów: skuteczności i ekonomiczności ? występujących wspólnie.

Skutecznym jest takie działanie, które prowadzi do skutku zamierzonego jako cel. Ekonomiczność to stosunek wszystkich osiągnięć do wszystkich kosztów. Ekonomiczność jest także stałym dążeniem do polepszania wyników działania w stosunku do poniesionych nakładów nie tylko w wartościach mierzalnych (np. w pieniądzu), ale także w aspekcie społecznego interesu i najlepszego zaspokojenia potrzeb[6]

Zarządzanie realizacją strategii zrównoważonego rozwoju powinno być zorientowane na cele i wyposażone w nowoczesne instrumenty. Dlatego Komisja Narodów Zjednoczonych ds. Zrównoważonego Rozwoju (UNCSD) zatwierdziła w 1995 roku program roboczy, którego przedmiotem było opracowanie i zastosowanie wskaźników zrównoważonego rozwoju. Wybrane i wyselekcjonowane wskaźniki są najlepszym narzędziem oceny postępów w poszczególnych dziedzinach (sektorach) na rzecz ZR. Podstawą do podjęcia prac nad systemem były zalecenia zawarte w rozdziale 40. Agendy 21, noszącym tytuł ?Informacja w procesie podejmowania decyzji?. Podstawową obowiązującą zasadą planowania i monitorowania zrównoważonego rozwoju jest używanie aktualnych, rzetelnych danych. W programie wzięły udział wszystkie agendy ONZ. Powstał w ten sposób zestaw 130 wskaźników uporządkowanych według modelu: presja ? stan - reakcja. Wskaźniki presji (przyczyny) odnoszą się do sfer działalności ludzkiej, procesów i wzorców mających wpływ na kształtowanie się zrównoważonego rozwój. Wskaźniki stanu opisują stan rozwoju, a wskaźniki reakcji opisują możliwości działań w zakresie polityki oraz inne reakcje na niekorzystne zmiany w sferze zrównoważonego rozwoju. Wskaźniki te są przeznaczone do stosowania w procesie podejmowania decyzji na poziomie krajowym.

Z grupy 130 wskaźników poszczególne państwa wybierają te, które najlepiej charakteryzują cele i priorytety określone w strategiach narodowych, a monitorowanie rozwoju w poszczególnych państwach koordynuje Departament Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Polityki i Zrównoważonego Rozwoju. (DPCSD). W odpowiedzi na decyzję Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Siedzib Ludzkich (UNCHS - Habitat) o podjęciu prac nad mechanizmami monitorowania postępów we wdrażaniu ?Agendy 21? oraz oceny globalnych warunków i trendów urbanistycznych powstało Światowe Obserwatorium Urbanistyczne (GUO). Obserwatorium działa w ramach ?Agendy Habitat? ? globalnego planu działań na rzecz zrównoważonego rozwoju urbanistycznego[7].

Oba dokumenty ? ?Agenda 21? i ?Agenda Habitat? - zobowiązują do doskonalenia baz informacji zorientowanych na politykę, niezbędnych do wykorzystania rzetelnych informacji w partnerskim procesie podejmowania decyzji na wszystkich poziomach. Program zakłada, że większość decyzji urbanistycznych ma swoje uzasadnienie w wiarygodnych, oficjalnych danych. Wskaźniki zajmują miejsce pomiędzy naukowo poprawną statystyką a niedokładnymi szacunkami. Są one miernikami, które podsumowują informacje na określony temat i wskazują konkretne problemy, służą do oceny warunków i trendów w relacji do celów i zadań. Odpowiadają na zestaw założeń i celów nadrzędnych. Pokazują czy cele są osiągane, pozwalają przewidzieć przyszłe trendy, identyfikują zagadnienia priorytetowe i problemy, co umożliwia dokonywanie porównań różnych miejsc i sytuacji w danym okresie lub w różnych okresach czasu. Lista wskaźników dostępna jest na stronie http://www.unchs.org/guo. Podstawowe wskaźniki mierzą wyniki i trendy w 20 wybranych obszarach ?Agendy Habitat?, dając kompleksowy obraz dużych miast oraz ilościową i porównywalną bazę do oceny warunków i postępów zrównoważonego rozwoju miast. Wyniki analiz zostały zaprezentowane w 2001 roku w ?Raporcie Miast Świata? dostępnym na stronie internetowej UNCHS-Habitat.

Zobacz także:

http://zj.ae.jgora.pl/wskzr.html

Jednak bez odniesienia do struktury celów, określonych w strategii lub innych dokumentach strategicznych, wskaźniki pozostają dla decydentów i ich partnerów społecznych powierzchownymi i mało przydatnymi danymi liczbowymi. Konieczne staje się więc zastosowanie wskaźników zrównoważonego rozwoju również w procesie doskonalenia zarządzania, którego nowatorskim narzędziem jest audyt zrównoważonego rozwoju. Od wielu lat w krajach Unii Europejskiej trwają prace nad wzorcowym audytem zrównoważonego rozwoju, który wykorzystywałby wskaźniki do monitorowania rozwoju na poziomie lokalnym (gminy, powiatu, miasta). Doniosłą rolę w tych poszukiwaniach odegrał ?Audyt Miejski? (Urban Audit) przeprowadzony w formie pilotażu w 58 miastach Unii Europejskiej. ?Audyt Miejski? wykonany został w 1998 roku w oparciu o 21 grup wskaźników przedstawiających różne aspekty jakości życia mieszkańców. Efektem tego projektu jest opracowana metodyka, zdefiniowane wskaźniki oraz opisy sposobów uzyskiwania i weryfikacji danych.

W grudniu 2005 r. Komisarz Danuta Hübner przedstawiła wyniki ?Audytu Miejskiego? za rok 2005. ?Audyt Miejski? to porównanie przeszło 300 wskaźników dla 258 miast rozszerzonej UE. Obejmuje on kluczowe wskaźniki dotyczące demografii, rozwoju społecznego i gospodarczego, transportu, społeczeństwa informacyjnego i sposobów spędzania czasu wolnego. Audyt przedstawia po raz pierwszy całościowy obraz jakości życia w miastach Europy. ?Audyt Miejski? wykazuje, iż miasta są motorem tworzenia nowych miejsc pracy: na dwa miejsca pracy utworzone dla mieszkańców przeciętnego miasta przypada jedno miejsce pracy powstające dla osoby dojeżdżającej do miasta. Z drugiej strony, audyt odsłania również słabe strony miast: w przypadku ponad połowy badanych miast stopa bezrobocia przekracza 20%, a w niektórych dzielnicach wynosi wręcz 50 do 60 procent. ?Audyt Miejski? przeprowadzany cyklicznie pozwolił na dokonanie porównania miast w pięciu dziedzinach: socjoekonomicznej, aktywności mieszkańców w życiu miasta, edukacji i podnoszenia kwalifikacji, środowiska i jego jakości, kultury i wypoczynku.

Więcej:

http://www.urbanaudit.org/

http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/07/1178&format=HTML&aged=1&language=PL&guiLanguage=en

W 1999 roku z inicjatywy Komisji Europejskiej, Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska (EEA) oraz Zespołu Ekspertów ds. Środowiska Miejskiego powstał zestaw 10 wspólnych wskaźników europejskich stosowany do tzw. audytu miast. Prezentacja metody i opracowanych tą metodą 10 uniwersalnych wskaźników miała miejsce podczas III Europejskiej Konferencji Miast Zrównoważonych, która odbyła się w Hanowerze w lutym 2000 roku. Przedstawiony zestaw prostych wskaźników adresowany był do społeczności i władz lokalnych w całej Europie, zwłaszcza w miastach.

Zobacz także najnowsze:

http://www.izbaarchitektow.pl/pliki/karta_lipska.doc

http://www.ubc.net/commissions/Documentation_center/new_ones_polish.pdf

http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/eval/guidance/note_a_pl.pdf

W tle inicjatyw ogólnoeuropejskich pozostaje wiele prac nad oceną zrównoważonego rozwoju, które prowadzą miasta w wielu krajach. Należy do nich Gandawa (Belgia), gdzie prowadzi się specyficzną formę audytu, nazwaną barometrem zrównoważonego rozwoju. Jego głównym celem jest dostarczenie sprawnego instrumentu zarządzania rozwojem Gandawy. Za pomocą barometru prowadzi się: monitorowanie polityki władz miasta, zbieranie informacji i danych do podejmowania decyzji w sprawach programowych oraz nawiązuje się dialog z mieszkańcami.

Zobacz także:

http://www.gab.com.pl/bmfg2006/presentations/Jan_Kozlowski.pdf

W 2002 roku eksperci Umbrella Project (UNDP) wspólnie z grupą pracowników warszawskiego urzędu przeprowadzili audyt zrównoważonego rozwoju Warszawy. Podstawą oceny wskaźnikowej były zasoby danych pochodzące z Banku Danych Regionalnych GUS za rok 2000. Pozwoliły one na zbudowanie bazy danych zawierających zestawy mierników do pomiaru stanu miasta w dowolnym momencie ? co pozwala na prognozowanie zmian i obserwację trendów. Wytypowane wskaźniki opisują stan miasta w kontekście czterech ładów[8]

Audyt warszawski

Dziedziny tworzące łady i ilość wskaźników dla każdego ładu

Wyniki analizy wskaźnikowej przedstawiono w postaci tabel i wykresów radarowych dla każdego z ładów. Dodatkowo przedstawiono dane dla Warszawy na tle wartości średnich wyliczonych dla wszystkich gmin oraz wartości średnich obliczonych dla pięciu największych polskich miast. Uzyskano w ten sposób możliwość oceny słabych i mocnych stron miasta w każdej z dziedzin składającej się na poszczególne łady. Na potrzeby audytu warszawskiego zaprojektowano bazę danych wskaźnikowych zawierająca wartości wszystkich wskaźników dla Warszawy oraz dane porównawcze dla Polski i pięciu największych miast..

Przygotowane na potrzeby takiego audytu narzędzia oraz uzyskane wyniki dają podstawy do wprowadzenia nowego sposobu zarządzania gminą czy powiatem na wzór zarządzania menadżerskiego. Audyt jest doskonałym modelem, na którym można budować nowy zadaniowy system zarządzania na szczeblu samorządowym. Wykorzystywać on powinien nowatorskie instrumentarium marketingu terytorialnego, bazującego na upodmiotowieniu mieszkańców i rozwijaniu działań informacyjno-promocyjnych skierowanych zarówno do partnerów zewnętrznych jak też do społeczności lokalnej. Jednak zmiana stylu zarządzania powinna być poprzedzona jeszcze innymi pracami, m.in.: weryfikacją dokumentów strategicznych, opracowaniem diagnozy sprawności organizacyjnej urzędu, opracowaniem nowej struktury organizacyjnej, wdrożeniem systemu zarządzania zrównoważonym rozwojem, opracowaniem i wprowadzeniem projektu dialogu społecznego, kształceniem pracowników pod kątem zmian zarządzania.

Należy dodać, że podstawą tzw. strategicznych ocen oddziaływania na środowisko (prognoz), wykonywanych do projektów: wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego, strategii rozwoju regionalnego, polityk sektorowych w tym planów gospodarki odpadami i innych dokumentów, o których mowa w art. 40 ust.1 i 2 Prawa ochrony środowiska, jest analiza wskaźnikowa. Ustawa z 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zaleca stosowanie wskaźników odnoszących się do wykorzystania przestrzeni, jej zagospodarowania oraz użytkowania terenu w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz wskaźników kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu w planach miejscowych. System wskaźników może być także podstawowym narzędziem przy sporządzaniu oceny zmian w zagospodarowaniu.

Zobacz jeszcze:

http://www.wielkopolska.mw.gov.pl/doc.php?dcid=1193&grid=728

http://www.lodzkie.pl/export/download/RPO/POS-RPO-wl-listopad.pdf

W 2004r. Minister Środowiska zlecił Instytutowi Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa opracowanie Kryteriów chłonności ekologicznej dla potrzeb planowania przestrzennego. Zakres badawczy obejmował m.in.:

• zdefiniowanie pojęcia pojemności przestrzennej oraz określenie zasad i celu stosowania jej w planowaniu przestrzennym,
• wszechstronną analizę zapisów projektu Strategii dla środowiska miejskiego Komisji Europejskiej pod kątem wyposażenia dokumentów krajowych w zestaw wskaźników,
• opracowanie grup wskaźników pojemności przestrzennej i możliwości ich zastosowania na poziomie lokalnym oraz przedstawienie propozycji systemu monitorującego planowanie przestrzenne w Polsce.

Dokonane analizy pozwoliły autorom opracowania na następujące wnioski:

• wskaźniki pojemności przestrzennej należy stosować w planowaniu wojewódzkim, w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w planach miejscowych obejmujących całe gminy;
• zalecane jest opracowywanie wskaźników do planów miejscowych obejmujących fragment miasta lub gminy w oparciu o wskaźniki ze studium;
• wskaźniki powinny być podstawą do sporządzenia prognozy oddziaływania na środowisko (dla planów wojewódzkich i planów miejscowych).

Obligatoryjne stosowanie wskaźników pojemności przestrzennej w prognozowaniu wpływu na środowisko wymaga zmiany niektórych przepisów, a w szczególności zapisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wraz z aktami wykonawczymi dotyczącymi wymaganego zakresu planów zagospodarowania przestrzennego i studiów gminnych oraz rozporządzenia w sprawie warunków, jakie powinna spełniać prognoza oddziaływania na środowisko planów miejscowych. Regulacje w tym zakresie powinny być dostosowane do prawa wspólnotowego, a w szczególności Dyrektywy 2001/42/WE (Dyrektywa SEA) oraz do wymogów Konwencji z Espoo (Protokół SEA z 2003r.). Procedury oceny strategicznej zawarte są także w instrumentach prawnych regulujących korzystanie ze środków wspólnotowych: przepisy o funduszach strukturalnych, przepisy o pomocy dla terenów wiejskich. Aby zapewnić niezbędną jednolitość podejścia do ocen środowiskowych efektów wywołanych przez plany i programy, Komisja Europejska uzupełnienia będzie przepisy w tym zakresie. W polskich przepisach niezbędne jest wprowadzenie obowiązku wykonywania prognozy wpływu na środowisko do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Zobacz także:

http://www.um.warszawa.pl/wydarzenia/studium/

http://www.um.warszawa.pl/wydarzenia/ekofizjografia/

W 2002r. Minister Środowiska zlecił grupie specjalistów Opracowanie modelu wdrożeniowego wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie wojewódzkim w ramach banku danych regionalnych. Efektem pracy zespołu pod kierunkiem prof. Tadeusza Borysa. W grupie odnoszącej się do gospodarki odpadami znalazło się 17 wskaźników. Pozwalają one monitorować procesy rozwoju na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym, m.in. postępy w realizacji planów gospodarki odpadami, które zostały wyposażone w takie wskaźniki. Służy również do badania i oceny czy plany gminne i powiatowe są spójne i odpowiadają dynamice zmian założonej w planach wojewódzkich. Podobnie jest z porównaniem planowanych zamierzeń wyrażonych w formie wskaźników w wojewódzkich planach gospodarki odpadami z tymi, które zakłada plan krajowy.

Zobacz także:

http://www.malopolskie.pl/Pliki/2007/wskazniki_monitorowania_270707.pdf